محمّد علی ‌شاه

محمّد علی‌ شاه پسر اکبر و ارشد مظفّرالدّین ‌شاه قاجار و تاج‌الملوک ملقّبه به امّ‌الخاقان دختر بزرگ میرزا تقی ‌خان امیر کبیر صدر اعظم مشهور ناصرالدین شاه بود و در سال 1289 ه.ق. در تبریز متولّد و به هنگام ولایتعهدی پدرش مظفّرالدّین‌ شاه که در تبریز مقیم بود در سال 1299 ه.ق. ملقّب به اعتضادالسّلطنه شد و همیشه‌ی اوقات در آن جا با پدر خود می‌زیست. در تاریخ 24 ذی‌القعده 1324 ه.ق. مظفّرالدّین ‌شاه درگذشت و محمّد علی ‌میرزای ولیعهد که در پایتخت حاضر بود به جای پدر پادشاه شد و در تاریخ اوّل ذی‌الحجّه 1324 ه.ق. سلطان احمد میرزا پسر دوم خود را به ولیعهدی انتخاب کرد و در پنجم همین ماه خودش هم تاجگذاری کرد. محمّد علی ‌شاه چه در ایّام ولیعهدی و چه در ایّام سلطنتش به واسطه‌ی نفوذ روز افزون و تسلّطی که روس‌ها در ایران پیدا کرده بودند و انگلیس‌ها از این حیث خیلی عقب‌تر بودند بیشتر سیاست یک طرفه بازی می‌کرد و خیلی روسوفیل یعنی هواخواه روس بود. به این مناسبت انگلیس‌ها هم از همان اوّل به ولایتعهدی و بعد به سلطنت محمّد علی ‌شاه به هیچ وجه راضی نبودند. بنابراین هر روز برایش گربه‌ رقصانی راه می‌انداختند و بازی مشروطیت را که به دستیاری آنان در سلطنت مظفّرالدّین ‌شاه ریشه دوانیده بود در سلطنت محمّد علی ‌شاه برای نفع خودشان بیشتر آبیاری کرده و تقویت کردند تا این که کاملاً در طرح نفشه خود موفّقیّت حاصل کرده و سرانجام قضیّه منتهی به خلع محمّد علی ‌شاه از سلطنت گردید و از این به بعد سیاست خود را از هر جهت جانشین سیاست روس کردند. محمّد علی ‌شاه که به سلطنت رسید دسته‌ای از مردم نسبت به وی خوشبین نبودند؛ غافل از این که پادشاهان دیگر ایران نیز پیش از او چندان بهتر نبوده و تقریباً همگی از سر و ته یک کرباس بوده‌اند. بنابراین به اختلافات هر روز دامن زده می‌شد، روزنامه‌ها از سمتی و نمایندگان از سوی دیگر از او بدگویی می‌کردند تا این که در دوم تیر 1287 خورشیدی مجلس را به توپ بست و عدّه‌ای از نمایندگان و افراد سرشناس و متنفّذ را دستگیر و جمعی از آنان را کشت و عدّه‌ای را تبعید و بقیّه را زندانی کرد. عکس‌العمل این واقعه منجر به فتح تهران و برکناری او از تاج و تخت شد و محمّد علی ‌شاه نیز به سفارت روس پناهنده گردید و احمد میرزای ولیعهد را که در حدود 12 یا 13 سال داشت به جای او به پادشاهی برگزیدند. محمّد علی ‌شاه موقعی که از ایران رفت بالغ بر سیصد هزار لیره به بانک روس مقروض بود و در حدود یک میلیون و پانصد و نود هزار تومان بدهی داشت و محمّد علی ‌شاه پس از 16 سال در به دری و آوارگی عاقبت در بندر ساوانا در ایتالیا در 11 رمضان 1343 ه.ق. در سن 54 سالگی جهان را بدرود گفت و نعش او را از آن جا به عتبات عالیات انتقال داده و در کربلا در حرم حضرت امام حسین (ع) به خاک سپردند.[1]

---

[1] - خلاصه‌ی صفحات - 433 تا 444 - جلد سوم - شرح حال رجال ایران - مهدی بامداد

2- آینه عیب‌نما، نگاهی به دوران قاجاریه، علی جلال‌پور، انتشارات گفتمان اندیشه معاصر، 1394، ص 370