گذری کوتاه بر معرفی خلفای راشدین

خلفای راشدین و شبه جزیره عربستان

از آن جا که پس از فوت پیامبر اسلام و در زمان خلفای راشدین ایران مورد تهاجم اعراب قرار گرفت و در نهایت منجر به تأسیس خلفای اموی و عباسی شد به شرح کوتاهی از این دوران اشاره می‌گردد. در باره کاربرد و حدود این واژه بین اهل سنت و شیعه اختلاف وجود دارد. در ورای این عقاید فرمانروایی خلفای راشدین (خلافت هدایت شده) نخستین حکومت اسلامی بعد از فوت پیامبر اکرم (ص) می‌باشد که از 11 هجری تا سال 40 هجری قمری ادامه یافت. شبه جزیره عربستان که دین اسلام از آن سرزمین برخاست در جنوب غربی آسیا واقع شده است. تحولات اجتماعی و سیاسی این منطقه بیشتر تحت تأثیر آب و هوای گرم و خشک آن قرار داشته و تنها در سواحل جنوبی و جنوب غربی آن از امکانات بهتر زندگی برخوردار بوده است. تحت آن شرایط طبیعی بود که این سرزمین وسیع هیچ گاه مورد توجه امپراتوری‌های روم و ایران قرار نگرفته است. شهر مکه به سبب وجود خانه‌ی کعبه و همچنین قرار داشتن در تقاطع راه‌های تجاری از اهمیت زیاد برخوردار بود. قبایل عرب پیش از اسلام انواع ستارگان و سایر مظاهر طبیعت را می‌پرستیدند و برای هر کدام بسته به ذوق و هنر خود بت‌هایی از چوب یا سنگ می‌ساختند و در کعبه می‌گذاشتند و مقام و احترام هر بت وابسته به تعداد پرستش کنندگان آن بود. بعد از مرگ قصی بن کلاب که پرده داری خانه‌ی کعبه را به عهده داشت نوبت به عبدالمطلب رسید. او ده پسر داشت که یکی از آن‌ها عبدالله پدر حضرت محمد (ص) و دیگری ابوطالب پدر حضرت علی (ع) بودند. عبدالله پس از آن که با آمنه دختر وهب ازدواج کرد صاحب فرزندی شد که او را محمد نامیدند. تولد محمد به سال 571 میلادی و مصادف با دوران سلطنت خسرو اول انوشیروان ساسانی بود. حضرت محمد در سال 610 میلادی در چهل سالگی از طرف خداوند به رسالت مبعوث گردید و این واقعه برابر با زمان سلطنت خسرو پرویز شاهنشاه ایرانی و هراکلیوس امپراتور روم بود. او در مدت سه سال به طور نهانی و سپس آشکار مردم را به دین اسلام دعوت کرد. پس از آن که تعداد مسلمانان زیاد شد حضرت محمد به توسعه‌ی اسلام در بین اقوام و طوایف عرب اقدام کرد که منجر به 75 جنگ با کافران شد.

در سال دهم هجرت حضرت محمد با گروه انبوهی از مسلمانان و صحابه و یاران خود برای حج به مکه رفت و این آخرین سفر حج پیامبر بود و به این سبب به حجة‌الوداع معروف گردید. بنا بر اعتقاد شیعیان در محل غدیر خم حضرت علی علیه‌السلام را به جانشینی خود انتخاب کرد، ولی بعد از آن که در روز 28 صفر سال یازدهم هجری بدرود حیات گفت بر سر جانشینی او و رهبری مسلمانان اختلاف افتاد. سرانجام شرکت کنندگان شورای سقیفه بنی ساعده توسط «عمر» با ابوبکر صدیق که پدر عایشه و آخرین همسر حضرت محمد بود بیعت کردند. خلافت ابوبکر از سال 11 تا 13 هجری به مدت دو سال و سه ماه و ده روز طول کشید. ابوبکر قبل از مرگ به طور صریح عمربن الخطاب را به جانشینی انتخاب کرده بود. اولین اقدام عمر توسعه‌ی متصرفات اسلام در خارج از شبه جزیره عربستان بود. فتح ایران به جز نواحی مازندران و گیلان در زمان او صورت گرفت و علاوه بر ایران قسمت عمده متصرفات آسیایی روم نیز به چنگ اعراب افتاد. عمر برای آن که سرزمین‌های متصرفی روم دچار اغتشاش نشوند یکی از مردان لایق خود را به حکومت شام فرستاد و او معاویه پسر ابوسفیان بود که مدت حکومتش چهل سال به طول انجامید و منشاء حوادث سیاسی و نظامی مهمی شد که تأسیس خلافت امویان از آن جمله است. عمر اولین خلیفه مسلمانان بود که لقب امیرالمؤمنین داشت. در زمان وی علاوه بر فتوحات نظامی، اصلاحاتی نیز در زمینه اداری انجام گرفت و از آن جمله تعیین روز و سال هجرت پیامبر از مکه به مدینه به عنوان مبداء تاریخ انتخاب شد. عمر در سال 23 هجری توسط جوانی ایرانی به نام فیروز به ضرب خنجر ترور شد و مدت خلافت او 10 سال و 6 ماه و 5 روز به طول انجامید. در ایامی که عمر از زخم خنجر در بستر بود مسأله جانشینی خود را مطرح کرد و پنج تن از صحابه را تعیین کرد تا مسلمین یکی از آنان را به خلافت برگزینند و این پنج تن عبارت بودند از علی (ع)، عثمان، طلحه، زبیر و سعد وقاص و نیز خود این پنج تن را به اضافه‌ی عبدالرحمان عوف و پسرش عبدالله که از حق خلافت ممنوع شده بود مأمور ساخت تا درباره تعیین خلیفه با هم مشورت کنند. عمر مایل بود که عثمان به خلافت برسد و روی این اصل توصیه کرده بود که اگر در تعیین جانشین اختلافی ایجاد شد آن کسی را انتخاب کنید که عبدالله با او موافق است و امر تعیین جانشین را بیش از سه روز به تأخیر نیندازید. طبق پیش بینی عمر میان اعضا مشورتی تعیین خلیفه اختلافی ایجاد شد. به توصیه عبدالله، عثمان بن عفان که داماد حضرت رسول بود به عنوان جانشین انتخاب شد و حضرت علی نیز بنا به توصیه پیامبر که تا می‌توانید مانع بروز برادرکشی میان مسلمانان شوید مانند سایر مسلمانان با عثمان بیعت کرد و به این ترتیب عثمان که از خاندان بنی امیه بود به خلافت رسید. در عهد عثمان قسمت دیگری از ایران یعنی خراسان و بعضی نقاط مازندران به تصرف مسلمانان درآمد و یزدگرد سوم نیز در همین دوران به قتل رسید. بنا بر روایات کتب تاریخ طبری، فتوح‌البلدان و فارسنامه تصرف و غلبه بر شورش‌های مردم ایران در تا پایان دوران خلفای راشدین ادامه داشته و به شدیدترین وجه سرکوب شده است. از آن جا که عثمان بن عفان ملقب به ذوالنّورین مردی ضعیف‌النفس بود و شجاعت خلفای دیگر را نداشت و از همه مهمتر مناصب و مشاغل بزرگ اسلامی را به اقوام و خویشان خود که از بنی امیه بودند، سپرد و به تقویت معاویه در شام اقدام کرد باعث تشدید اعتراضات و شورش‌ها گردید. سرانجام این مخالفت‌ها به نتیجه رسید و شورشیان به تحریک عایشه به مدینه ریختند و در روز 17 ذی‌حجه برابر با 35 هجری او را به قتل رساندند.

پس از آن که عثمان بعد از 12 سال خلافت کشته شد، مسلمانان حضرت علی علیه‌السلام را به خلافت انتخاب کردند. به خلافت رسیدن فردی از طایفه‌ی بنی هاشم سبب شورش‌های زیاد بر علیه او شد. از اولین اقدامات وی این بود که معاویه را از حکومت شام برکنار کرده بود. معاویه دستور خلیفه را اجرا نکرد و به دستیاری بعضی از قاتلین عثمان و مخصوصاً با حمایت ضمنی عایشه به بهانه‌ی این که علی با همکاری مردم مصر و کمک محمد بن ابوبکر عثمان را کشته است به وی اعلان جنگ داد. علی (ع) بعد از پیروزی در جنگ جمل از معاویه نیز بیعت خواست ولی او نپذیرفت و در جنگ صفین به فرماندهی عمروبن عاص به مقابله برخاست. این جنگ طبق پیش بینی عمرو عاص مفید واقع نشد و در میان لشکر علی که در آستانه پیروزی بود اختلاف به وجود آورد. آن اختلافات سیاسی و صحنه سازی شده باعث تفرقه در سپاه علی (ع) گردید و در تاریخ اسلام ادامه یافت و موجب جنگ‌های دیگر شد. از بین حوادث جنگ صفین و شورای حکمیت گروهی به نام خوارج شکل گرفتند. آنان خلافت ابوبکر و عمر را رسمی و صحیح می‌دانستند و خلافت عثمان را به سبب اعمالی که داشت و خلافت علی را به خاطر قبول حکمیت مردود می‌دانستند. سرانجام آنان تصمیم گرفتند که بنا بر عقیده خود با قتل علی و عمروعاص و معاویه اسلام را نجات دهند. برای این منظور سه نفر مأمور قتل سران عرب شدند. این سه تن در خانه کعبه سوگند یاد کردند و هم پیمان شدند. عمروبن بکر معروف به زادویه مأمور قتل عمروعاص که در روز 15 رمضان 40 هجری در قاهره به جای عمروعاص، خارجة‌بن حذاقه را که به سبب بیماری عمروعاص به جای او نماز می‌خواند، کشت. برک بن عبدالله که در دمشق فقط توانست معاویه را مضروب سازد و تنها عبدالرحمان بن ملجم صارمی مرادی بود که حضرت علی (ع) را در مسجد کوفه در 19 رمضان سال 40 هجری از پای درآورد.[1]

---

[1] - این مطالب با استفاده از صفحات 118 و 119 کتاب تاریخ مستند ایران از اسلام تا یورش مغولان تألیف میر حسن ولوی می‌باشد.

2- نقش زنان دربار در تاریخ ایران، علی جلال‌پور، انتشارات گفتمان اندیشه معاصر، 1403، ص 187