معرفی کوتاه از حکومت آل بویه (دیلمیان)

آل بویه (دیلمیان)

دیلمیان یا آل بویه از سال 320 تا 447 هجری قمری برابر 932 تا 1055 میلادی در محدوده‌ی جغرافیایی ری، گیلان، همدان، خوزستان، کرمان و فارس حکومت داشتند. مرکز حکومت آنان در جایی ثابت نبوده و بر اساس وضعیت سیاسی و قدرت سه برادر در شهرهای شیراز، اصفهان، کرمان، ری و بغداد تغییر یافته است. فرمانروایان حکومت آل بویه عبارتند از عمادالدوله ابوالحسن علی بن بابویه، عضدالدوله ابوشجاع فنا خسرو، شرف‌الدین ابوالفوارس شیرزیل، صمصام‌الدوله ابوکالیجار مرزبان، بهاءالدوله ابونصر، سلطان الدوله ابو شجاع، ابوکالیجار مرزبان، ملک رحیم ابونصر.

پس از سستی و فترتی که ساختار خلافت عباسیان را فرا گرفت موجب ظهور سلسله‌های محلی در ایران گردید. در شکل گیری این سلسله‌ها منطقه شمال ایران از ویژگی‌های ممتاز و به خصوص جغرافیایی برخوردار بود. این ناحیه تا زمان عباسیان دور از تصرف خلفا باقی مانده بود و کم کم با نفوذ شیعه و همچنین مخالفان فراری از موقعیت سیاسی مهم برخوردار شد. از آن جا که فرهنگ شیعی در شمال ایران استقرار یافته بود و همزمان با این ایام در نواحی شرق حکومت‌های محلی دیگر پدید آمده بودند، خلفای عباسی به خاطر تضعیف و مقابله با آن‌ها شیوه‌ی تفرقه و استفاده از نیروهای محلی را بر علیه آنان انتخاب کردند. در نتیجه‌ی این تحولات علاوه بر ظهور حکومت‌های متنوع شاهد رقابت و مبارزه آنان برای جلب رضایت خلفای عباسی با حاکمان شیعی شمال ایران می‌باشیم. از جمله سلسله‌ی مهمی که هم زمان با ظهور سامانیان پا به عرصه وجود گذاشت دیالمه یا دیلمیان از آل بویه بودند. حکومت آن‌ها برخاسته از همت و یگانگی سه برادر به نام‌های علی، حسن و احمد بویه ماهیگیر بود. بویه در ابتدا فردی تنگدست بود و از راه ماهیگیری امرار معاش می‌کرد، بعدها به خدمت ماکان سردار امیر نصر سامانی درآمد و پس از مرگ وی در سپاه مردآمیج زیاری خدمت کرد. بویه دارای سه پسر به نام‌های علی و حسن و احمد بود و برآمدن آل بویه پس از آن بود که مردآویج تصمیم گرفت علی بویه را بر فرمانروایی کرج ابودُلَف (شهری میان همدان و اصفهان که محل دقیق آن معلوم نیست) منصوب کند. از سه برادر بویه‌ای علی در فارس، حسن در آذربایجان و احمد در کرمان حکومت می‌کردند. قدرت علی فزونی گرفت و در 321 هجری اصفهان، ری، کاشان و کرمان را تسخیر کرد و سپس در 322 هجری فارس و خوزستان را نیز گرفت. مقارن این ایام دستگاه خلافت عباسی در ضعف و سستی به سر می‌برد، از این رو غلامان ترک در کارهای حکومت دخالت می‌کردند. احمد بویه در سال 334 هجری شرایط حمله به بغداد را مهیا یافت و بی درنگ بغداد را به محاصره درآورد و نهایتاً  شهر را تسخیر و المستکفی بالله را برکنار کرد و به چشمانش میل کشید و المطیع لله را بر کرسی خلافت نشاند. خلیفه‌ی وقت در مقابل قدرت آل بویه مقاومتی نداشت و حکومت آنان را به رسمیت شناخت و آنان را به لقب‌های علی به عمادالدوله، حسن به رکن‌الدوله و احمد به معزالدوله مفتخر ساخت.

برای آن که تصویری بهتر از حدود جغرافیایی حکومت آل بویه دز ذهن شکل گیرد به گستره‌ی فعالیت آنان با حکومت غیر متمرکز اشاره می‌گردد. دیالمه‌ی فارس که در رأس آن علی بن بویه و بنیان گذار سلسله قرار داشت. علی پس از سال‌ها فرمانروایی به سال 338 هجری در شیراز درگذشت و در استخر فارس به خاک سپرده شد. بعد از وی برادرزاده‌اش به نام پناه خسرو به دلیل نداشتن فرزند جانشین علی شد. پناه خسرو با لقبی که خلیفه به او داده بود به نام عضدالدوله دیلمی مشهور است. اوج عظمت آل بویه در زمان ایشان می‌باشد و خدمات عمرانی زیاد انجام داد. عضدالدوله به فرهنگ و معماری ایران باستان نیز علاقه‌‌مند بود. پس از درگذشت عضدالدوله که به ناگهانی در سن 47 سالگی صورت گرفت بزرگان آل بویه در بغداد فرزندش ابوکالیجار مرزبان را که صمصام‌الدوله لقب داشت به حکومت انتخاب کردند، شرف‌الدین پیش دستی کرد و بر فارس چیره شد و خود را شاه آل بویه خواند. شرف‌الدین مشهور به شیردل و ابوالفوارس بوده است. آخرین حکمران دیلمیان فارس شخصی به نام ابو نصر پیروز خسرو با لقب ملک رحیم بود. او در ابتدای امارت با مخالفت برادران خود مواجه شد و این درگیری‌ها آل بویه را به ضعف کشاند. در این میان ارسلان مظفر بساسیری که یکی از سران برجسته نظامی در دستگاه ال بویه بود در بغداد شورش کرد و خلیف را زندانی و به نفع شیعیان مصر خطبه خواند. از این رو خلیفه عباسی به طور پنهانی خواستار طغرل سلجوق به بغداد شد و سرانجام در جنگی بساسیری و ملک رحیم به اسارت طغرل درآمدند. ملک رحیم آخرین فرد از خاندان دیالمه فارس بود که بر تخت سلطنت بغداد نشسته بود که سرانجام در زندان تبرک ری فوت کرد.

بخشی دیگر از حکومت دیلمیان مربوط به دیالمه عراق شامل خوزستان و کرمان است. با کشته شدن مردآویج زیاری به دست غلامان ترک خود، عمادالدوله و برادرش رکن‌الدوله در شیراز و اصفهان جای پای خود را محکم کردند و تصمیم گرفتند تا برادر کوچکترشان احمد را به کرمان گسیل دارند. احمد بن بویه کرمان و اطرافش را به زیر فرمان خود درآورد. احمد در سال 334 هجری تصمیم گرفت که با کمک قوای عمادالدوله به بغداد حمله کند و موفق نیز شد. از این پس نقش سکه‌ها نیز به دستور خلیفه به نام برادران آل بویه منقوش شد. بخش دیگر این خاندان مربوط به آل بویه در همدان و ری و اصفهان می‌باشد. در سال‌هایی که آل بویه قدرت را دست گرفتند حکومت‌های موازی دیگر در سراسر سرزمین‌های اسلامی در تدارک و استحکام قدرت خود بودند. آل بویه دیلمی در فارس و ری و اصفهان و سپس در عراق و خوزستان و سامانیان در خراسان، فاطمیان در تونس، مراکش و سپس در مصر و قرمطیان در بحرین و یمامه و حمدانیان در موصل و دیاربکر و اخشیدیان در شام بر علیه خلافت عباسی اقدام کردند و دیگر چیزی جز نام از عباسیان باقی نمانده بود.[1]

---

[1] - تاریخ مستند ایران باستان، میر حسن ولوی، تهران نشر ماهریس، 1397، برگرفته از صفحات 393 تا 428

2 - نقش زنان دربار در تاریخ ایران، علی جلال‌پور، انتشارات گفتمان اندیشه معاصر، 1403، ص 204