پیام تاریخ
بحث های تاریخ ایرانپیام تاریخ
بحث های تاریخ ایرانخلع محمد علی شاه
خلع محمّد علی شاه
محمّد علی شاه بر خلاف وعده‌ها و حمایت‌هایی که در دوران ولیعهدی نسبت به حمایت از انقلابیون مشروطه‌خواه داده بود پس از استقرار و به سلطنت رسیدن ماهیت اصلی خود را نشان داد و با استبداد ذاتی و فطری که از سلف خود به ارث برده بود و همچنین با آموزش‌های معلّم روسی و اطرافیان فاسد و وابسته‌ی خود توأم با خرافات و جادو سرانجام اعتقاد راسخ به مبارزه با مشروطه خواهان گرفت و پس از به توپ بستن مجلس و عکس‌العمل نهایی مردم منجر به خلع وی از سلطنت گردید و مجلس عالی طی لایحه‌ای چنین به او ابلاغ می‌کند که: «اعلیحضرتا مقتضیات وقت و شدّت هرج و مرج مملکت و انزجار قلوب ملّت از اعمال اعلیحضرت ضرورت به هم رسانیده که آن اعلیحضرت از زحمات بار سنگین سلطنت خود را معاف فرمایند. بر طبق همین ضرورت چون آن اعلیحضرت امروز که جمعه 27 جمادی‌الثّانیه 1327 می‌باشد در سفارت محترمه‌ی دولت بهیّه‌ی روس به حمایت دولتین فخیمتین انگلیس و روس پناهنده شده‌اند. بالطّبع شخص همایون خود را از این جهت فارغ فرمودند. علی هذا مجلس عالی فوق‌العاده امروز جمعه 27 جمادی‌الثّانیه در بهارستان تشکیل یافته، اعلیحضرت قوی شوکت اقدس سلطان احمد شاه -خلّدالله ملکه و سلطانه را به شاهنشاهی ایران پذیرفته و تا تشکیل پارلمان موقتاً حضرت مستطاب اشرف عالی عضدالملک دامت شوکته را به سمت نیابت سلطنت اختیار کرد.»[1]
متن پروتکل خلع محمّد علی شاه بدین شرح می‌باشد: «برای تسریع حرکت اعلیحضرت محمّد علی میرزا شاه سابق از خاک ایران که اکنون در تحت حمایت سفارتین روس و انگلیس می‌باشد وزیر مختار انگلیس و شارژ دافر روس از یک طرف و وزرای دولت علیّه ایران از طرف دیگر پروتکل ذیل را در یازده فصل نوشته و امضا کردند.
فصل اوّل- چون اعلیحضرت محمّد علی میرزا اظهار داشته است که کلّیه‌ی جواهرات و سایر اشیاء سلطنتی را که در تصرّف او بوده به دولت ایران تسلیم کرده است. دولت ایران پس از این که کلّیه‌ی جواهرات و سایر اشیاء سلطنتی که دریافت داشته است ثبت برداشت. صورتی نیز از اشیاء مفقوده یا تعویض شده مرتّب ساخته به سفارتین ارائه خواهد داد و سفارتین در خصوص جواهرات و اشیاء مزبوره از اعلیحضرت محمّد علی میرزا توضیحات و تفصیلات قاطعه خواهند خواست و اگر بعضی از این اشیاء نزد خود محمّد علی میرزا یا اشخاصی که در سفارت روس متحصّن هستند یافت شود یا توضیحاتی که داده‌اند بی مأخذ باشد سفارتین حتی‌الامکان در استرداد اشیاء مزبوره سعی و اهتمام خواهند کرد.
فصل دویم- اگر در مقابل محاکم سفارتین ثابت شد که بعد از تاریخ 16/3 ژوئیه سنه 1909 اعلیحضرت محمّد علی میرزا چیزی را از جواهرات و اشیاء سلطنتی فروخته یا رهن گذارده یا مفقود کرده است اگر استرداد عین اشیاء مذکوره ممکن نشود دولت ایران قیمت آن‌ها را از مستمری او کسر خواهد گذاشت.
فصل سیم- اعلیحضرت محمّد علی میرزا اسنادی را که به موجب آن‌ها جواهرات سلطنتی را در بانک یا سایر صرّاف خانه‌ها یا نزد اشخاص متفرقه گرو گذاشته است و پول گرفته به دولت ایران تسلیم خواهد کرد و دولت مختار است به میل خود اشیاء مزبوره را از رهن خارج کند.
فصل چهارم- کلّیه‌ی قروض شخصی اعلیحضرت محمّد علی میرزا را به بانک روس که در اوّل ژانویه 1909 اصلاً و فرعاً به مبلغ یک میلیون و چهار صد و سیزده هزار و چهار صد و سی و چهار تومان و شش هزار و هشتصد و پنجاه دینار می‌شود و نیز کلّیه قروض او به اتباع خارجه که قبل از سیّم و شانزده ماه ژوئیه 1909 استقراض شده و قبل از نوزدهم اوت و اوّل سپتامبر 1905/ 15 شعبان 1327 به وزارت امور خارجه اعلام شده است پس از این که از روی اسناد صحیحه مدّلل شد و ثابت گردید به حساب دولت آمده و دولت ایران مسؤول تأدیه وجوه مزبوره می‌باشد و انتقال قروض مزبوره به موجب قرارداد مخصوص خواهد بود که از بیست و نهم اوت تا یازدهم سپتامبر 1909 به امضاء برسد.
فصل پنجم – اعلیحضرت محمّد علی میرزا تمام املاک شخصی خود را که اکثراً در آذربایجان واقع است به دولت ایران واگذار کرده و کلّیه‌ی اسناد و قباله جات املاک مزبوره را به دولت ایران تسلیم می‌کنند و به موجب نوشته‌ی مخصوص آن‌ها را به دولت منتقل خواهد کرد و بانک استقراضی هم در خصوص املاکی که نزد او رهن است نوشته به دولت ایران داده و انتقال آن‌ها را به دولت تصدیق خواهد کرد و اگر املاک مزبوره موضوع اختلاف واقع شد به دفاتر دولت ایران رجوع خواهد شد.
فصل ششم- دولت ایران به اعلیحضرت محمّد علی میرزا و خانواده‌اش به استثنای اعلیحضرت اقدس سلطان احمد شاه و حضرت اقدس والاّ محمّد حسن میرزا ولیعهد حالیه سالانه مبلغ یکصد هزار تومان به عنوان مستمری خواهد داد و این مبلغ به چهار قسط به طور مساعده و به توسّط بانک استقراضی به اعلیحضرت محمّد علی میزرا داده خواهد شد.
فصل هفتم – اگر اعلیحضرت محمّد علی میرزا فوت شود. دولت ایران به عیال و اولاد او به استثنای اعلیحضرت احمد شاه و حضرت اقدس والا محمّد حسن میرزا ولیعهد حالیه سالانه مبلغ 25 هزار تومان به عنوان مستمری پرداخت خواهد کرد و مبلغ مستمری مزبور بین آن‌ها تقسیم خواهد شد و در موقع فوت هر یک از آن‌ها بالطّبع سهم متوفّی قطع خواهد گردید.
فصل نهم – در خصوص اشخاصی که حال در سفارت روس بَستی هستند در خصوص اعمال پلتیکی سابقه‌ی خود از حقوق بَست ممتنع هستند و صورت آن‌ها در ضمن یادداشت سفارت امپراتوری روس نمره 349 مورّخه 30 شعبان 1327 یا 16 سپتامبر 1909 که به دولت ایران داده شده است ذکر شده، واضح است که اشخاص مزبوره نمی‌توانند از ایران خارج شوند مگر این که مطابق شرایط مقرّره از طرف خودشان وکیلی در تهران معیّن کنند و اگر کسی دعوای حقوقی بر ضدّ آن‌ها اقامه کند وکیل ایشان باید در محکمه‌ی ایران با حضور یک نفر از اجزاء سفارت روس حاضر شده و از طرف موکّل خود مدّعی را متقاعد سازد (ولی این حضور یکی از اجزاء سفارت در این موقع استثنا بوده و نظایر پیدا نخواهد کرد.)
فصل دهم – اگر بعضی از این اشخاص به ایران مراجعت کند دیگر دارای امتیازات فوق‌الذّکر نبوده و در هیچ یک از دو سفارت به عنوان تحصّن پذیرفته نخواهد شد.
فصل یازدهم – نمایندگان دو دولت متقبّل می‌شوند که اعلیحضرت محمّد علی میرزا تأکیدات بلیغه کنند که بعد از این از هرگونه تحریکات پلتیکی بر ضدّ دولت ایران احتراز کند و دولت بهیّه‌ی روس نیز وعده می‌دهد که اقدامات مؤثّره به عمل آید که از وقوع این نوع اقدامات و تحریکات از طرف محمّد علی میرزا جلوگیری کند؛ چنان چه اعلیحضرت محمّد علی میرزا از خاک روسیه خارج شود و به تصدیق سفارتین محقّق گردد که در خاک دولت دیگر غیر از روسیه اقدامات فساد‌آمیز بر ضدّ دولت ایران می‌کند دولت ایران محق خواهد بود که مواجب او را قطع کند. در زرگنده به سه نسخه نوشته شد.»[2]
[1] - ص 840 - جلد دوم - هفت پادشاه - محمود طلوعی 1377
[2] - ص 463 تا 465 - آخرین محبوبه‌ی احمدشاه قاجار - خسرو معتضد
3- آینه عیب‌نما، نگاهی به دوران قاجاریه، علی جلالپور، انتشارات گفتمان اندیشه معاصر، 1394، ص
4- آینه عیب‌نما، نگاهی به دوران قاجاریه، علی جلالپور، انتشارات گفتمان اندیشه معاصر، 1394، ص 388
