بعد از آن که قدرت معنوی و زهد صفویان توسط سلطان جنید و سلطان حیدر جنبه‌ی سیاسی مذهبی یافت و شاه اسماعیل موفق به تأسیس سلسله صفویان گردید برای کسب مشروعیت و اقتدار به دنبال یافتن ریشه‌های تاریخی و مذهبی اقدام کردند. شخص شاه اسماعیل از جانب مادر یونانی و از زنی به نام مارتا می‌باشد، امّا از جانب پدر به گذشته و تبار صفویانی پیوند می‌خورد که مشهورترین آنان فیروز شاه زریّن کلاه و شیخ صفی‌الدین اردبیلی هستند. مؤلف عالم آرای عباسی در باره جایگاه فیروزشاه می‌نویسد: «امیر فیروزشاه را که به حسب جمعیّت صوری و جامعیّت معنوی قابلیّت حکومت دینی و ریاست دنیوی بر ولایت اردبیل و توابع سرور و امیر ساخت و او به مکنت و ثروت و خیول و دواب و غنایم به مرتبه‌ای بود که در ساحت اردبیل گنجایی نداشت.»[1] همچنین دکتر غلام سرور می‌گوید: «نیاکان قدیمی شاه اسماعیل صرفاً افرادی پرهیزکار بودند و روزگار خود را بدون توجّه به کسب هر گونه امتیاز دنیوی سپری می‌کردند. نخستین کسی که در کنار دینداری خود مردی قدرتمند و غنی شد فیروزشاه زرّین کلاه بود. فیروزشاه زرین کلاه متولّی ضریح امام رضا (ع) در مشهد بود. سلطان احمد از اولاد ابراهیم ادهم، هنگامی که قصد تسخیر مغان و گرجستان را داشت فیروزشاه را با خود به همراه برد و وقتی به آذربایجان رسید از او خواست که در اردبیل اقامت گزیند و اصول اسلام را به مردم مغان و نواحی مجاور آن تعلیم دهد. فیروزشاه قسمت اعظم عمر خود را در اردبیل گذرانید سپس به گیلان رفت و در دهکده‌ای موسوم به رنگین سکونت اختیار کرد و در آن‌جا عمر خود را در آرامش سپری نمود.»[2]
آن چه مسلم است اجداد شاه اسماعیل اغلب دارای زهد و تقوا و نقش معنوی در خانقاه‌ها بوده‌اند و گاه برای اعتبار بخشیدن و یا برای پر کردن نکات مبهم از مراحل زندگی آنان به رؤیاها و داستان‌هایی متوسّل شده‌اند. به عنوان مثال در باره یکی از اجداد آن‌ها که محمّدالحافظ نام داشت و لقب حافظ به او داده‌اند، چنین آمده است: «روزی عوض‌الخواص درس شاگردان می‌داد که صدای گریه از یک طرف خانه برخاست، چنان که مردم تمام شنیدند و اما کسی را ندیدند. محمّد الحافظ در پهلوی پدر نشسته بود و همان دم صدای دیگر برآمد که یا پدر، مرا بردند! و محمّدالحافظ ناپدید شد. هرچند تفحصّ نمودند محمّدالحافظ را ندیدند. بعد از هفت سال که بر اثر دعا و نیایش پدر، فرزند ظاهر می‌گردد، می‌گوید ای پدر بدان که سبب بردن من آن بود که پادشاه جنیّان را فرزندی بود هفت ساله و در آن وقت گم شده بود و جماعت ایشان از عقب او می‌گشتند. گذار ایشان بدین مکان افتاده، چون مرا دیدند و من شبیه او بودم، ایشان شروع به گریه می‌کنند و پادشاه می‌گوید که فرزند من هر روز قرآن می‌خواند و من از قرآن خواندن او محفوظ بودم. پس من این پسر را می‌برم. اگر پسر من زنده است خواهد آمد و اگر کشته‌اند، این پسر را به جای فرزند خود نگاه می‌دارم. پس مرا بردند. چون رفتم، مرد پیری را دیدم سرخ روی و سفید موی و کلاه شاهی بر سر داشت. دانستم که پادشاه جنیّان است که مرا به فرزندی قبول کرده است. پس معلمی از برای من تعیین کرد و هر صبح و شام اشاره می‌کرد که قرآن بخوان و در این مدت از جمیع علوم که در میان ایشان بود مرا تعلیم دادند و امروز با او بودم و به جانب مغرب به دیدن اقوام خود می‌رفت. گذرش به این طرف افتاد. چون به اینجا رسیده، دید که شما در مناجات بودید و حال مرا از حق تعالی طلب می‌کردی، او را رحم آمده و خنده‌ای زد و صدای خنده آن بود و مرا رخصت داد و اینک به خدمت آمدم.»[3] بر اساس همین روایت می‌باشد که مؤلف تاریخ سلطانی نیز این قضیه را معتبر دانسته و در توصیف تبار صفویان می‌نویسد:«.... و بعد از او خلف ارجمندش ابوصالح سید محمّد حافظ کلام‌الله بر مسند هدایت و ارشاد عبادالله متمکّن گشته و تمامی کلام مجید را در حفظ داشته و در کتب تواریخ و حبیب‌السّیر و جهان‌آرا و بحرالفواید مسطور است که آن جناب در سن پنج سالگی یا هفت سالگی از نظر خلایق غایب شده و بعد از مدت هفت سال به خدمت والد بزرگوار کلامِ ملک حمایل کرده حاضر گردید، فرمودند که طایفه‌ی جنیّان که در ملک اهل ایمان بودند، مرا برده. در این مدت به حفظ کلام‌الله و تعلیم فرایض و سنن اسلام تحریص و ترغیب می‌نمودند! و بقیة‌العمر به آداب و ارشاد خلق‌الله می‌گذرانیده.»[4]
شرح حال شیخ صفی‌الدین اردبیلی نیز از مرحله‌ی حیات تا ممات با همین داستان‌ها همراه است و با جملات استعاره و دعا و خواب دیدن و کرامات و صلاح دید خداوند آمیخته می‌باشد. از همان دوران کودکی شیخ را فردی استثنایی معرفی کرده‌اند و سپس با ویژگی‌های خاص ارتباط او را با مردگان و اشباح نیز بیان کرده‌اند که اثبات آن‌ها امری مشکل و غیر ممکن می‌باشد. ذکر این موارد به علت آن است که بعد از تأسیس دولت صفویه برای ریشه‌دار بودنشان در زمینه‌های فرهنگی و سیاسی به ترویج این مطالب نیاز داشته‌اند و بر مبنای اهداف آینده تنظیم شده است. اسکندر بیگ ترکمان از دوران کودکی شیخ صفی می‌نویسد:«از اوان طفولیّت انوار کرامت یزدانی راه یافته و فتوحات آسمانی از ناصیه‌ی همایونش لامع و درخشان بود. همیشه امور غریبه مثل کشف قبور و احوال موتی و مثل هذا مشاهده می‌نمود و به والده‌اش عرض نموده، والده او را به مراتب بلند و درجات ارجمند مژده می‌داد. مدتی به اکتساب فضایل و کمالات صوری پرداخت و ذوق سیر و سلوک و ادراک مشکلات عالم معنی بر او غلبه کرده، قدم در وادی مجاهده و ریاضت نهاد. چون می‌دانست که عروج بر معارج کمال بی‌ارشاد مرشدی صاحب حال میسّر نیست به تفحصّ پرداخت.»[5] و در تکمیل خصایل اخلاقی او سید حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی چنین نقل قول می‌کند: « در کتاب صفوةالصفا و فتوحات امینی هروی هر دو کرامات آن حضرت بسیار مذکور است. از آن جمله شبی در خواب دیده که شمشیری در میان و کلاه سموری در سر دارد و چون کلاه از سر بر می‌دارد آفتابی از فرق همایونش طالع می‌گردد که عالم را روشن می‌کند. شیخ زاهد از تعبیر آن فرمودند که از شمشیر و آفتاب علامت ظهور و خروج پادشاه قاهری است از صلب تو، عنقریب چون آفتاب بر عالمیان خواهد تافت. در تاریخ جهان‌آرا مذکور است که روزی امیرچوپان سلدوز امیرالامراء ایران به عزم شکار به کوهستان طارم رفته بود داش تیمور نام یکی از مقرّبان او در عقب آهویی بتاخت. اسب او سرکشی نموده او را بر کوه بلند دوانید. از قله‌ی کوه با اسب درغلتیدند. امیر خود را بر سر او رسانید، اسب را کشته دید و داش تیمور را صحیح و سالم، سبب از او پرسید. به عرض رسانید در حالتی که قطع امید کرده بودم شیخ را دیدم در هوا که گریبان مرا گرفته بر زمین گذاشت و دیگر اقوال بسیار مذکور است.»[6]
بر این اساس میشل.م مزاوی در باره زندگی شیخ صفی و طریقت صوفیگری چنین استتباط می‌کند: «این دوره را به صورت دوره طلایی منعکس کرده‌اند. حتی نویسندگان سنّی تندی چون فضل‌الله روزبهان خنجی هم با کلماتی نظیر «قطب عالم شیخ صفی‌الدین اسحاق» از او و جانشینان وی یاد کرده‌اند. منابع شیخ صفی را به صورت کسی که دارای پیام و قدرت رهبری است تصویر کرده است. او زمانی یک فرد مقدّس و زمانی مردی است که منطق و عقل جهانی دارد. تقریباً همه‌ی صفحات صفوةالصفا به عقل، ادراک و شناخت عمیق او از علوم دینی و دنیایی پرداخته است. خلاصه او نمونه‌ی کامل و واپسین نتیجه‌ی فرهنگ اسلامی است. کرامات او سینه به سینه نقل شده است.»[7]
دکتر غلام سرور به شرح حال کوتاهی از اجداد صفویان اشاره دارد و در مورد شیخ صفی با توصیفی بیشتر می‌نویسد: «شیخ صفی که نام سلسله صفویه از وی گرفته شده فرزند امین‌الدّین جبرئیل می‌باشد و مادر او زنی به نام دولتی دختر عمرابن جمال اهل بارق که دهکده‌ای نزدیک اردبیل است، می‌باشد. دولتی در سال 650/3- 1252 پسری به دنیا آورد که شیخ صفی‌الدّین اسحاق نامیده شد. وی بعدها قطب بزرگی گردید و سلسله صفویه نام خود را از او گرفت. هنگام تولد صفی‌الدین اسحاق (یعنی در سال 650/53-1252) پنج سال از مرگ شیخ شمس‌الدین تبریزی، دوازده سال از درگذشت شیخ محیی‌الدین ابن‌العربی و سی و دو سال از مرگ شیخ نجم‌الدین کبری می‌گذشت. هنگام مرگ جلال‌الدّین رومی او بیست و دو ساله بود و هنگام مرگ مصلح‌الدّین سعدی شیرازی چهل و یک سال داشت و هنگامی که هلاکوخان مغول ایران را فتح کرد وی پنج ساله بود. امین‌الدّین جبرئیل وقتی که شیخ صفی‌الدّین اسحاق شش ساله بود درگذشت و در گلخوران دفن شد. از او شش پسر به نام‌های محمّد، صلاح‌الدّین، اسماعیل، صفی‌الدّین اسحاق، یعقوب و فخرالدّین و یک دختر باقی ماند که از شیخ صفی‌الدّین اسحاق بزرگتر بود. شیخ صفی‌الدّین اسحاق از اوایل جوانی قدم در مسیر عرفان و معنویت مذهبی نهاد. او رؤیاهایی مشاهده می‌نمود و با عالم غیب گفتگو می‌کرد. سرانجام آتش عشق الهی در قلب او شعله کشید و به جستجوی مراد برآمد. معمولاً بر مزار شیخ فرج اردبیلی، شیخ ابوسعید و شیخ شهاب‌الدین محمود اهری می‌رفت و اوقات خود را وقف نماز و دعا می‌کرد. چند سال بعد آوازه‌ی شیخ نجیب‌الدین بزغوش شیرازی را شنید و تصمیم به دیدار او گرفت. بدین ترتیب به بهانه‌ی دیدن برادر بزرگتر خود صلاح‌الدین در شیراز از مادرش اجازه گرفت، اما هنگامی که به آن‌جا رسید فهمید که شیخ نجیب‌الدین بزغوش مرده است. پس از آن شیخ صفی‌الدین در خانقاه شیخ ابوعبدالله خفیف رحل اقامت افکند و تفسیر قرآن مجید نوشته رضی‌الدّین را خواند. او همچنین با شیخ مصلح‌الدین سعدی شیرازی شاعر معروف ملاقات کرد؛ اما هدف اصلی او پیدا کردن یک مرشد کامی بود.[8] بنایراین به توصیه‌ی امیر عبدالله که قطب معروفی بود قرار شد برای دیدار شیخ زاهد گیلانی که مرشدی کامل بود راهی گیلان شود. در نتیجه برادرش را ترک گفت و به زادگاه خود بازگشت. شیخ صفی‌الدین اسحاق مدت چهار سال به دنبال زادگاه شیخ زاهد بود که شخصی به نام محمّدابن ابراهیم که از گلخوران به گیلان رفته بود خبر آورد که شیخ زاهد در دهکده‌ی هلیه کران در گیلان است. با این که زمستان بود شیخ صفی‌الدین اسحاق در 27 شعبان 683 8 نوامبر 1284 عازم هلیه کران شد و در اوّل رمضان 683/12 نوامبر 1284 به آن‌جا رسید. شیخ زاهد او را با احترام به حضور پذیرفت.[9] صفی‌الدین تحت تعالیم شیخ زاهد زندگی مذهبی و عرفانی خشکی را سپری می‌کرد.[10] شیخ زاهد به اندازه‌ای از شیخ صفی‌الدین خشنود گردید که یکی از دختران خود به نام فاطمه را به عقد ازدواج او درآورد و وی را به جای پسر خود جمال‌الدین علی به جانشینی برگزید.[11] شیخ صفی‌الدین اسحاق در زمان حیات شیخ زاهد به اردبیل بازگشت؛ اما بارها از او در گیلان دیدار کرد و شیخ زاهد نیز اغلب برای دیدار مرید خود به اردبیل می‌رفت. شیخ زاهد در رجب 700/ مارس 1301 درگذشت و شیخ صفی‌الدّین اسحاق او را در سیاورد گیلان به خاک سپرد. پس از آن شیخ صفی‌الدّین به اردبیل بازگشت و عنوان ریاست فرقه را پذیرفت و زندگی خود را وقف هدایت مردم به صراط مستقیم کرد.»[12]
با توجه به مطالب روایت شده نباید تصوّر کرد که شیخ صفی مردی فقیر بوده و تنها به امور معنوی توجه داشته است؛ بلکه به مرور زمان که قدرت معنوی او گسترش می‌یافت مورد توجه حاکمان هم قرار گرفت زیرا آنان برای در اختیار گرفتن و کنترل مردم نیاز به او داشتند و از وی حمایت کرده و احترامش را نگاه می‌داشتند.[13] به این دلایل است که شیخ صفی کم کم به مردی ثروتمند و دارا تبدیل شد. در این رابطه می‌نویسند: «شیخ صفی‌الدین که سلسله‌ی صفوی عنوان خود را از نام او اخذ کرده‌اند سنی شافعی بود. او در آغاز فقط یک جفت گاو زمین (جفت گاو برابر است با 6-7 هکتار زمین) داشت و در آخر عمر مالک نسبتاً بزرگی شده بود و بیش از بیست دهکده داشت و به تدریج در روزگار خویش مردی نام آور و مورد احترام بزرگان کشور و مرجع و مراد و مرشد جماعت عظیمی از مردم زمان بود.»[14]
هنگامی که شیخ صفی فوت کرد چگونگی غسل و کفن وی نیز با دیگران متفاوت است و حتی بعد از مرگ نیز به کمک فرزندان و اولاد خود می‌شتابد و به راهنمایی آنان می‌پردازد و یا با خواب دیدن‌ها دفع منازعات محلی را خواستار می‌شود. امیر محمود بن خواند میر از هنگام غسل دادن وی می‌نویسد: «سید کمال‌الدّین اصفهانی جسد مطهّر آن پاکیزه طینتِ صافی طَوَیت را به مغسل برده، در وقت رعایت واجبات و سنن آن حضرت به اندک اشارتی از پهلویی به پهلویی می‌گردید و هرگاه که می‌خواستند که بنشیند بی آن که کسی او را نگاه دارد، می‌نشست و در اثنای این حرکات، زبان مبارکش به حرکت آمده. اصحاب چون گوش نزدیک دهانش بردند کلمه الله شنیدند و بعد از آن لفظ «هو» و سیم مرتبه حرفی که مفهوم آن معلوم ایشان نشد. پس از اتمام آداب غسل و تکفین، اصحاب هدایت آیین بر نهج سنّت سنیّه‌ی خیرالنبیین و ملت ائمّه‌ی معصومین بر جنازه‌ی مغفرت اندازش نماز گزاردند و در چاشت‌گاه روز سه شنبه در روضه‌ی منوّره که حالا مزار زائران پاک اعتماد و مطاف طایفان خجسته نهاد است مدفون ساختند.»[15]
[1] - تاریخ عالم آرای عباسی، تألیف اسکندربیگ ترکمان، به اهتمام دکتر ایرج افشار، چاپ دوم، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1350، جلد اول، ص 10
[2] - تاریخ شاه اسماعیل صفوی، تألیف دکتر غلام سرور، ترجمه محمّد باقر آرام، عباسقلی غفاری فرد، چاپ اول، 1374، ص 23
[3] - عالم آرای شاه اسماعیل، با مقدمه و تصحیح و تعلیق اصغر منتظر صاحب، تهران شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1384، صص 3 و 4
[4] - تاریخ سلطانی، تألیف سید حسن‌بن مرتضی حسینی استرآبادی، به اهتمام دکتر احسان اشراقی، 1364، ص 17
[5] - تاریخ عالم آرای عباسی، تألیف اسکندر بیگ ترکمان، به اهتمام ایرج افشار، چاپ دوم، 1350، ص 13
[6] - تاریخ سلطانی، تألیف سیدحسن‌بن مرتضی استرآبادی، به اهتمام دکتر احسان اشراقی، 1364، ص 19
[7] - پیدایش دولت صفوی، میشل.م مزاوی- ترجمه یعقوب آژند، 1363، ص 129
[8] - در قسمت توضیحات اضافی صفحه 435 کتاب ایران در روزگار شاه اسماعیل و شاه تهماسب صفوی درباره دیدار شیخ صفی با سعدی شیرازی به نقل از شاردن چنین آمده است: «شیخ صفی بار دیگر کمر همت بربست و قصد بازگشت از شیراز را نمود و پیش از آن که شهر را ترک کند از مشایخ و عرفای بزرگ تودیع کرد و از آن جمله به حضور شیخ سعدی رفت. آن بزرگوار چون صفی را قاصد سفر یافت به اصحاب و درویشانی که در خانقاهش حضور داشته، فرمود درویشان! این پیر بر جناح سفر است هر یک از شما پای‌پوش، کپنک و آن چه از لوازم راه باشد در خدمتش هدیه نمایید. امّا شیخ صفی از آن جمله روی برتافت. چون سعدی چنان دید، گفت: ای پیر، چون این چیزها قبول نمی‌کنی، کتاب بوستان خود را به خط خویش مکمّل داشته‌ام آن را بردار. شیخ گفت من چندان متاع حبّ الهی بر دوش دل دارم که پروای امثال این‌ها ندارم و با این دیوان به خدا نتوان رسید.»
[9] - قریه هلیه کران از توابع لنکران بوده است که به موجب عهدنامه ترکمنچای از ایران جدا شده است.
[10]- اسکندربیگ ترکمان در صفحه 13 کتاب عالم آرای عباسی در رابطه با ریاضت‌های شیخ صفی می‌نویسد: «حضرت شیخ صفی‌الدین را در تزکیه‌ی نفس و ریاضت به جایی رسیده بود که در هر هفته یک نوبت افطار کردی و به نصایح شیخ زاهد به سه روز قرار یافته، بالاخره شیخ آن عادت را نیز از مزاج شریفش زایل ساخته به افطار یومی دستوری داد؛ اما به یک لقمه برنج خشک قناعت نموده از لحوم و دسوم (چربی) اجتناب کردی و حیوانی مطلق نخوردی.»
[11] - ولی قلی بن داوود قلی شاملو در صفحه 28 کتاب قصص‌الخاقانی در باره انتخاب جانشینی شیخ صفی می‌نویسد: «مشهور است که بعضی از مریدان گفتند که شجره‌ی آوه‌ی جمال‌الدین علی، فرزند ارجمند آن حضرت به حلیه‌ی کمال آراسته است، سبب چیست که سلسله ارشاد به او تعلق نمی‌گیرد؟ آن حضرت به جهت اطمینان خاطر مریدان فرمود که هر کدام را سه مرتبه آواز می‌کنم، هر کدام زودتر برسند سلسله ی ارشاد به او تعلق دارد. با وجود آن که خلوت شیخ‌زاده در نزدیکی خانقاه و خلوت شیخ صفی در کنار دریا بود که نیم فرسخ مسافت داشت سه مرتبه شیخ‌زاده را آواز داد، اثری از او ظاهر نشد و سه مرتبه شیخ را طلب نمود. در بار سیم داخل شده فرمود لبیک و سعدیک. شیخ زاهد پرسید که چرا دیر آمدی؟ گفت: در اول که آواز شیخ شنیدم از نماز فارغ نشده بودم. در مرتبه سیم که فارغ گشته بودم، رسیدم. شیخ روی به قوم آورده گفت این عطیّه از جانب الله به صفی حواله شده است و من در امانت خدا خیانت نکرده‌ام.»
[12] - تاریخ شاه اسماعیل صفوی، تألیف دکترغلام سرور، ترجمه محمّد باقر آرام، عباسقلی غفاری فرد، صص 26 تا 28
[13] - درباره علل گرایش شیخ صفی می‌توان گفت که در قرن هفتم هجری که با خزش بسیار گسترده‌ی نژاد ترک به همراه یورش مغولان به درون ایران و آناتولی آغاز شده بود دوران عروج کار و بار صوفیان بود و هر کسی که در تلاش نام و نان بود و در مسیر صحیح زندگی وا می‌ماند رو به تصوف می‌آورد و دار و دستگاهی به راه می‌انداخت و به نان و نوا می‌رسید. در این دوران خانقاه‌ها جای معابد کهن اقوام سامی میانه را گرفته بودند و شیخ هر کدام از این خانقاه‌ها حالت یک نیمه خدایی یافته بود. مسلمانان ساده دل فکر می‌کردند این افراد خانقاه نشین دستی در کائنات دارند و اگر محبّت آنان جلب شود سعادت نصیب آنان خواهد شد و بر همین گمان نذر و نیازهایشان را به خانقاه‌ها تحویل می‌دادند و بر آوردن آرزوهایشان را از شیوخ خانقاه‌ها طلب می‌کردند و به همین ترتیب شیوخ خانقاه‌ها از زمره ملاکین بزرگ درآمده بودند. شیخ صفی‌الدین به رقص سماع نیز علاقه داشت و آن را در خانقاه خویش مرسوم نموده و در آذربایجان رواج داد تا به وسیله‌ی آن بتواند جوانان دین باور، ولی علاقه‌مند به شاد زیستن را به خانقاه بکشاند و بر مریدانش بیفزاید. در زمانی که شیخ صفی نزد شیخ زاهد در گیلان رفت. او مورد حمایت غازان خان مغول بود و به سبب برخورداری از بذل و بخشش‌های او ضرورت تسلیم شدن ایرانیان به حاکمیت مغولان را تبلیغ می‌کرد. در عهد شیخ صفی‌الدین دوران عروج تصوف و شکوه خانقاه‌ها و رواج کار و بار خانقاه داران بود. دسته جات صوفیان با نحله‌ها و طریقه‌های مختلف در سراسر خاورمیانه با برخورداری از حمایت‌های حاکمان مغول دستگاه‌های طویل و عریض و پر رونقی داشتند و با هم در رقابت بودند. در این زمان خانقاه‌ها در جهت تأیید سلطه ستم بیشتر مغول فعالیت می‌کردند، زیرا که از نوازش‌های مادی و معنوی شاهان و حکومتگران مغول به کار و کیا رسیده بودند و وضعیت موجود خود را مدیون اوضاعی می‌دانستند که مغولان ایجاد کرده بودند. صوفیان از عقاید جبریّه پیروی می‌کردند و معتقد بودند که هر کس کاری انجام می‌دهد به اراده‌ی الله است و انسان هیچ ارادتی از خود ندارد؛ لذا هر کس نیک و بد می‌کند همه از الله است و انسان حق ندارد درباره نیک و بد بودن افعال انسان‌ها نظر بدهد و حکام ستمگر را به خاطر ستم‌هایی که انجام می‌دهند تکفیر کنند؛ بلکه بنده‌ی خدا باید به هر حال به آن چه پیش می‌آید راضی و قانع باشد. در ضرورت تسلیم محض در برابر اراده خدا برخی صوفیان تا جایی پیش رفتند که معتقد شدند اگر انسان ببیند جمعی از مردم در کشتی نشسته در حال غرق شدن هستند شایسته است که در قبال مشیّت خدایی فضولی نکنند و برای نجات آن‌ها دست به هیچ کاری نزنند؛ بلکه بهتر است هر پیشامدی را به خواست و اراده‌ی خدا محوّل سازند. این تفکر تا اواخر دوران صفوی نیز مشاهده می‌گردد و به عنوان مثال به این نکته می‌توان اشاره کرد زمانی که یکی از ستون‌های قصر شاه سلطان حسین آتش گرفت دستور داد خاموش نکنند؛ زیرا خواست خدا چنین بوده است.
[14] - شاه عباس کبیر، مرد هزار چهره، تألیف محمّد احمد پناهی سمنانی، چاپ اول، ناشر نمونه، 1369، ص 15
[15] - ایران در روزگار شاه اسماعیل و شاه تهماسب صفوی، تألیف امیر محمودبن خواند میر، به کوشش غلامرضا طباطبایی، چاپ اول، ص 47
16 - آینه عیب‌نما، نگاهی به فریاد کاخ‌های صفوی، علی جلالپور، ص 26
از نظر اصل و نسب صفویان این دیدگاه وجود دارد که آنان تا قبل از ورود به آذربایجان و گیلان، در ناحیه‌ی سنجار کردستان زندگی می‌کرده‌اند. «اوّلین فرد خاندان صفوی که از وی اطلاعات تاریخی در دست می‌باشد فیروز زریّن کلاه است که در قرن پنجم هجری قمری / یازدهم میلادی می‌زیسته و زمیندار ثروتمندی در ناحیه‌ی اردبیل بوده است. وی مردی بود صاحب قدرت، ثروت زیاد و اموال و احشام بسیار و ناحیه‌ای به نام رنگین در کناره‌ی جنگل‌های گیلان را برای اقامت خود انتخاب کرد. فیروز به دلیل اصالت شخصیت، شایستگی رفتار، لطافت طبع و جوانمردی به زودی مورد توجه قرار گرفت. پس از مرگ او پسرش عیوض به دهکده‌ی اسفرنجان در ناحیه اردبیل رفت. پسر عیوض به نام محمّد حافظ در هفت سالگی ناپدید شده و هفت سال بعد دوباره ظاهر شد و در مورد غیبت خود گفت که جن وی را برده و قرآن و واجبات علوم از فرایض و سنن را به او تعلیم داده است. پسر محمّد، صلاح‌الدّین رشید زندگی بدون حادثه‌ای را به عنوان یک زمیندار کوچک (دهقان) و کشاورز در دهکده‌ی کلخوران نزدیک اردبیل گذراند. در زمان قطب‌الدّین پسر صلاح‌الدّین، گرجیان به ایران حمله نموده و اردبیل را (در 600 ه.ق/4- 1203م) اشغال کردند. در این حمله از طرف گرجیان زخم مهلکی نیز بر گردن قطب‌الدّین وارد شد؛ لیکن جان سالم به در برد. امین‌الدّین جبرائیل پسر قطب‌الدّین اشتغال به کشاورزی را با زندگی پارسا منشانه توأم کرد. با تولد شیخ صفی الدّین پسر امین‌الدّین در 650ه.ق /1252م تاریخ صفویه وارد مرحله‌ی جدید و تعیین کننده‌ای می‌شود. وی در حدود بیست سالگی به جستجوی مرشدی در میان زهّاد اردبیل برخاست؛ اما هیچ یک حاجت او را برآورده نساخت. وقتی برای دیدار شیخ نجیب‌الدّین پسر بزغوش به شیراز سفر کرد او نیز قبل از رسیدن شیخ صفی درگذشته بود و سرانجام در خدمت شیخ زاهد گیلانی درآمد و با بی‌بی فاطمه دختر او نیز ازدواج کرد. شیخ زاهد قبل از مرگ صفی‌الدّین را به ریاست طریقه‌ی زاهدیّه برگزید. با رهبری شیخ صفی این طریقت که از آن پس به نام «طریقه صفویه» نامیده شد دوران جدیدی از ترویج و پیشبرد فعّالانه خود را شروع کرد و او توانست که طریقین صوفیانه و محلی را به نهضتی مذهبی تبدیل نماید که نفوذ آن در ایران، سوریه و آسیای صغیر گسترش یافت. شیخ صدرالدّین در عین حال در گسترش تبلیغات مذهبی صفویه کوشش کرد و بسیاری از امرای ایلخانی و اشراف مغول در شمار مریدان مشایخ اردبیل درآمدند. خواجه رشیدالدّین فضل‌الله از وزرای ایلخانان (غازان خان و الجایتو) احترام زیادی برای شیخ صفی قائل می‌شد و شخصی چون امیر چوپان از امرای مغول خود را از مریدان شیخ صفی می‌شمرد.[1] رسیدن صدرالدّین به مقام رهبری طریقت صفویه مقارن از هم پاشیدن امپراتوری ایلخانی در ایران بین‌النّهرین بود. خاندان امرای نیرومندی نظیر چوپانیان و جلایریان بخش‌هایی را به قلمرو خود اضافه کردند. در مناطق کوهستانی ارمنستان در اطراف دریاچه وان قدرت اتحادیّه‌ی قبایل ترکمن به نام قره قویونلو رو به افزایش بود.
پس از درگذشت شیخ صدرالدّین، پسرش خواجه علی جانشین او و رئیس طریقت صفویه شد. منابع عصر صفویه دیدارهایی را بین تیمور و خواجه علی ذکر کرده‌اند که کسانی چون احمد کسروی و «هورست» آن را ساختگی و مردود دانسته‌اند. ظاهراً تحت رهبری خواجه علی، تعالیم نیمه مخفی طریقت صفوی آشکارا ماهیّت شیعی گرفت. پس از او پسرش ابراهیم شبکه‌ی طرفداران طریقت را که فعّالانه درگیر پیشبرد تبلیغات صفویه در آناتولی و دیگر نقاط بودند، حفظ و تقویت کرد. رهبران طریقت صفوی خود در داخل و خارج ایران نظارت داشتند و با آن‌ها تماس نزدیک برقرار می‌ساختند. با رسیدن جنید، فرزند ابراهیم به رهبری طریقت صفویه، نهضت صفویه وارد مرحله مهّم دیگری از دو قرن تدارک صبورانه برای تأسیس سلسله صفویه شد. وی با تحریک مریدانش به جهاد علیه کفّار، روحیّه جنگجویی را در طریقت وارد ساخت. این فعّالیت‌ها موجب شد تا جنید به دستور جهانشاه قره قویونلو اردبیل را ترک نماید. وی به همراهی عدّه‌ای از صوفیان طریقت صفویه پس از ترک اردبیل چند سالی را در آسیای صغیر و سوریه گذراند و سرانجام اوزون حسن حکمران آق قویونلو و دشمن جهانشاه که پایگاهش آن زمان در دیاربکر بود به وی پناه داد. جنید سه سال را (863- 860 ق /1461- 1459م) در دیاربکر گذراند و با ازدواج با خدیجه بیگم خواهر اوزون حسن اتّحاد سیاسی خود را با حکمران آق قویونلو تحکیم کرد. اوزون حسن نیز جنید را متّحدی مفید در برابر قره قویونلو می‌دانست که این گروه ترکمن از لحاظ نظامی و مذهبی رقیب صفویان نیز بودند.[2]
جنید در سال 860ه ق/1460م هنگامی که با نیروی متشکّل از 10000 نفر به شیروان روی آورد در ناحیه‌ی طبرسران مورد حمله‌ی شیروانشاه قرار گرفت و در جنگ کشته شد. با جانشینی حیدر پسر جنید، تلاش برای دستیابی به قدرت دنیوی شتاب بیشتری یافت. اوّلین اقدام حیدر ادامه‌ی اتحاد سیاسی و نظامی با آق قویونلو از طریق ازدواج با عالم شاه بیگم ( حلیمه بیگم آغا، مارتا) دختر اوزون حسن بود که مادرش دسپینا خاتون دختر کالو یوهانس امپراتور طرابوزان بود. حیدر نیز برای حمله به کفّار چرکسی و داغستان احتمالاً آلان‌های مسیحی، چند نوبت لشکرکشی نمود که می‌باست از منطقه‌ی شیروانشاهیان بگذرد. در سومین لشکرکشی (893ه.ق/1488م) که حیدر شهر شماخی پایتخت شیروان را غارت کرد شروانشاهِ فرخ یسار با کمک نیروهای دامادش سلطان یعقوب آق قویونلو توانست که لشکر حیدر را شکست داده و خود حیدر نیز در طبرسران (20 رجب 894ه.ق) کشته شد. رابطه‌ی سلطان یعقوب آق‌قویونلو با حیدر و پسران او خوب نبود و یعقوب یک نیروی مجهّز و تربیت شده‌ی صفوی را در حوزه‌ی سلطنت خود خطری بالقوّه می‌دید؛ لذا سه پسر حیدر و مادرشان به دستور یعقوب دستگیر و در قلعه فارس زندانی شدند. پس از درگذشت سلطان یعقوب که قدرت آق قویونلو‌ها تضعیف شد مدّعیان تاج و تخت به رقابت برخاسته، رستم میرزا، آزاد نمودن پسران حیدر، از نیروهای صفویه و رهبر آن‌ها، سلطان علی پسر حیدر علیه رقیب خود بایسنقر استفاده نمود؛ لیکن پس از پیروزی از قدرت هواداران صفویه به هراس افتاد و قصد جان شیخ زادگان را نمود. علی و برادرانش به کمک گروه هفت نفره‌ای از طرفداران فدایی صفویّه که به «اهل اختصاص » شهرت یافتند از اردوگاه رستم به سوی اردبیل گریختند؛ امّا در نزدیکی اردبیل گرفتار سواران آق قویونلو شدند و علی به قتل رسید. اسماعیل توانست به اردبیل برسد و توسط فدائیان در محل‌های مختلف پناهنده شد، تا سرانجام به دربار یک حکمران محلی گیلان در لاهیجان به نام کارکیا میرزا علی رسید و در آن جا پناه داده شد. تلاش‌های بعدی آق قویونلو برای یافتن اسماعیل به نتیجه نرسید. اسماعیل مدت پنج سال در لاهیجان در خفا به سر برد و در این مدت تماس نزدیک خود را با مریدانش در آناتولی و قفقاز جنوبی و آذربایجان حفظ کرد. کشمکش‌های بعدی میان شاهزادگان رقیبِ آق قویونلو به اسماعیل فرصت تجدید قوا داد. او و مشاوران نزدیکش نقشه‌های نهایی خود را برای تلاش در راه واژگونی دولت آق قویونلو در ایران طرح کردند. سال 905ه ق/1499م زمان مناسب برای دستیابی به قدرت برای اسماعیل فرا رسید. وی با اهل اختصاص از لاهیجان روانه‌ی اردبیل شد و نهضت خویش را آغاز نمود. با پیوستن یاران قزلباش از قبایل استاجلو، شاملو، روملو، تکه‌لو، ذوالقدر، افشار، قاجار، ورساق و غیره به او، توانست عملیات جنگی خود را ابتدا علیه شیروانشاهیان و سپس علیه آق قویونلو آغاز نماید. با شکست سلطان فرخِ شیروانشاه در 906ه ق و شکست الوند میرزا آق قویونلو در شرور نخجوان، وارد تبریز شد و در تابستان 907ه ق/1501م به عنوان شاه اسماعیل تاجگذاری کرد و تشیّع اثنی عشری را به عنوان مذهب رسمی کشور جدید صفویه اعلام کرد.»[3] و [4]
[1] - ایّام زندگی شیخ صفی مصادف با اوج خانقاه‌داری زمان مغولان بود. شیوخ خانقاه‌ها به دلیل آن که ضرورت اطاعت از شاهان و حاکمان مغول و حرام بودن مخالفت با آن‌ها را تبلیغ می‌کردند از حمایت مادی و معنوی بسیار برخوردار بودند. خواجه رشیدالدین فضل‌الله خویشتن را مرید طراز اول شیخ صفی قلمداد می‌کرد و با حمایت بی دریغ خود خانقاه اردبیل را به یکی از پردرآمدترین خانقاه‌ها تبدیل کرد.
[2] - در اثر رقابتی که برای رهبری خانقاه اردبیل صورت گرفت شیخ جنید به آناتولی فرار کرد. در این زمان 27 سال از مرگ شیخ بدرالدین گذشته بود و شیخ جنید خلاء ایجاد شده را پر کرد. در ابتدا سلطان عثمانی به او روی خوش نشان داد؛ ولی زمانی که به جهت حمایت و طرفداران شیخ بدرالدین اقدام کرد با مخالفت عثمانیان مواجه شد. جنید 8 سال در آناتولی بود و لقب شیخ المشایخ بر خود نهاد که به معنای داعیه‌ی رهبری دینی و سیاسی بود. او در پایان هشت سال از همه‌ی احکام دینی دست شست و مریدانش را از انجام فرایض دینی معاف داشت و به نسخه دوم شیخ بدرالدین تبدیل شده بود. در پی رقابت‌های عثمانی در منطقه تحت حمایت اوزون حسن درآمد و اوزون حسن خواهرش خدیجه بیگم را به ازدواج او درآورد. شیخ جنید در اثر زیاده خواهی و غارت در جنگ کشته شد و طرفداران به حمایت از فرزند کوچک او شیخ حیدر برخاستند. اوزون حسن از او نیز حمایت کرد و در سن 9 سالگی وی را به ریاست خانقاه اردبیل برگزید. در این ایام شیخ حیدر تحت تعالیم مخفیانه طرفداران پدرش و شیخ بدرالدین قرار داشت و شیوه‌ی ترویج عقایدشان به صورت مخفی بود. پس از حوادث سیاسی که شیخ حیدر موقعیت خود را در خطر دید به طرفدارانش دستور داد که افکار خود را علنی سازند و کلاه دوازده ترک بر نهند که همان روش شیخ بدرالدین از آناتولی بود. او برای دستیابی به اهداف خود مبارزه و قتل سنی مذهبان را در دستور کار خود قرار داد.
[3] - تاریخ نگاری عصر صفویه و شناخت منابع و مآخذ، تألیف دکتر جهانبخش ثواقب، انتشارات نوید شیراز، 1380 صص 761 تا 765
[4] - پیرامون شکل گیری و تکوین و پیدایش شیعه نظرات گوناگون ارائه شده است. بسیاری از محققان و مورخان سرآغاز پیدایش جریان شیعه را مربوط به بعد از رحلت پیامبر گرامی اسلام می‌دانند و آن حضرت و به خصوص رویدادهای زمان خلافت حضرت علی (ع) و چالش‌های جامعه اسلامی بعد از شهادت امام حسین (ع) دانسته‌اند و روز عاشورا را آغاز تولد شیعه معرفی می‌کنند. برخی دیگر شیعه را زاییده‌ی اندیشه سیاسی ایرانیان می‌داننند و بر این باورند که قوم ایرانی به دلایل خاصی جریان شیعه را به مثابه اعتراضی به حاکمیت عنصر عرب بر ایران به راه انداخت. بعضی نیز عبدالله بن سبا را به عنوان بنیانگذار نهضت و جریان شیعه معرفی کرده‌اند. در مقابل همه این نظرات دیدگاهی وجود دارد که زمان انعقاد نطفه شیعه را دوران حیات پیامبر (ص) و آن حضرت را بنیانگذار جریان شیعه می‌دانند.
5 - آینه عیب‌نما، نگاهی به فریاد کاخ‌های صفوی، علی جلالپور، ص 24